OLIWINY, PIROKSENY, SKALENIE
Polski Serwis Meteorytów

 

Ozdoba

 

Stanisław MENDYS:
KRZEMIANY (GLINOKRZEMIANY)  WARSTWOWE
inaczej MINERAŁY BLASZKOWE (FYLLOKRZEMIANY)
w nomenklaturze angielskiej  PHYLLOSILICATES

 

Występują w matrix, chondrach oraz inkluzjach wapniowo glinowych chondrytów węglistych, spotykane są też w meteorytach marsjańskich. Opracowanie ogranicza się do  minerałów spotykanych w meteorytach i obejmuje talk oraz grupy: serpentyny, chloryty, materiały ilaste - smektyty, łyszczyki (miki) oraz hydrołyszczyki.
W opisach meteorytów minerały te określane są często hasłowo (przykład - minerały uwodnione), dlatego autor postawił sobie jako cel  przybliżenie ich kolekcjonerom i zbieraczom meteorytów  jako wprowadzenie i zachętę do ewentualnych dalszych lektur. Autorowi nie udało się dotrzeć do opisów form występujących w meteorytach, dlatego wykorzystano opisy ich ziemskich odpowiedników przyjmując założenie, że są one podobne.
Punktem wyjścia opracowania była lista minerałów meteorytowych, opublikowana jeszcze w 1996 roku przez Allana E. Rubina. Obecne opracowanie zachęci może społeczności  meteorytowej o potrzebie opracowania nowej, aktualnej listy z wykorzystaniem  nie tylko materiału pozyskanego w ostatnich kilkunastu latach, ale także nowych osiągnięć w metodach badania meteorytów.

TALK
Hydroksykrzemian magnezu,  powstaje w wyniku przeobrażenia metamorficznego skał zasadowych w średniowysokich temperaturach lub przeobrażenia  hydrotermalnego.
Występuje w postaci skupień łuseczkowatych, w dotyku tłusty.
Biały, czasem zielonkawy lub szary, niekiedy ciemnozielony, brunatny.
Trudno rozróżnialny od pirofyllitu, serycytu. Twardość 1, gęstość 2,6-2,8.

GRUPA SERPENTYNU
Serpentyny to  produkty hydrotermalnej metamorfozy skał bogatych w magnez i ubogich w krzemionkę, w tym skał oliwinowych. Metamorfoza następuje z udziałem roztworów hydrotermalnych w warunkach niskich temperatur i ciśnień. W meteorytach obserwowana jest często postępująca serpentynizacja oliwinu (charakterystyczna siatka spękań, wypełniona serpentynem).
Twardość rzędu 2,5-3,5, gęstość rzędu 2,2-2,9.  W składzie serpentynów zawartość kationów żelaza (dwu- i trójwartościowe) czy glinu jest zmienna, wzory chemiczne zawierają grupę OH. Często przeświecające, jeżeli zawierają niewiele żelaza. Serpentyny mogą zawierać również chrom, magnez, kobalt, nikiel. Poszczególne minerały tej grupy to najczęściej formy polimorficzne serpentynu.

Antygoryt
Powstaje głównie z oliwinu. Mikrokrystaliczne, giętkie  płytki i blaszki bez określonych kształtów, niekiedy struktura siatkowa. Łupliwość doskonała w jednej płaszczyźnie.
Biały, szary, żółty, zielony, brązowy, czarny.

Chryzotyl (surowiec - azbest przemysłowy)
Struktura włóknista, łupliwość włóknista.  Magnez występujący jako kation podstawowy może byc podstawiony kationem żelaza (najczęściej).
Szary do zielonego, przeświecający. 

Lizardyt
Pokrój blaszkowy lub płytkowy. Jasnozielony do zielonego, łupliwość doskonała jednokierunkowa. Zawiera niewiele żelaza, glinu, niklu. Kruchy, pojedyncze blaszki sprężyste. Trudny do odróżnienia optycznie od chryzolylu, niekiedy od antygorytu.

Amezyt
Najczęściej agregaty splątanych łusek. Bladozielony.

Greenalit
Submikroskopowe okrągławe ziarna lub krzaczaste agregaty. Zielony, zielonkawy lub brązowawy.

Cronstedtyt
Tworzy nerkowate agregaty, niekiedy rozpoznawalne heksagonalne płytki o doskonałej łupliwości. Brunatny, czarny, niemal nieprzeźroczysty.  Zawiera żelazo dwu- i trzywartościowe.

Pecorait
odmiana chryzotylu, w której kationy magnezu  zostały zastąpione kationami niklu.

Berthierine – brak danych,

GRUPA CHLORYTÓW
Chloryty  powstają w warunkach hydrotermalnych jako produkty przeobrażenia krzemianów magnezowo-żelazistych, w tym piroksenów, amfiboli, oliwinów, plagioklazów.
Występują w formie sześciokątnych blaszek, słupków lub łusek.  Skupienia łuskowe, ziarniste niekiedy o strukturze warstwowej lub zbite, skrytokrystaliczne agregaty. Przełom płytkowy, łupliwość doskonała. Zawierają różne ilości magnezu, glinu, żelaza i innych pierwiastków. We wzorze chemicznym chlorytów występuje grupa OH.  Zwykle jasno lub ciemnozielone zależnie od zawartości żelaza.  Twardość   2-2,5  gęstość 2,6-3,3  W meteorytach  występują: chamosyt – chloryt żelazisty, klinochlor – chloryt magnezowy.

MATERIAŁY ILASTE - GRUPA  SMEKTYTÓW
Smektyty to materiały ilaste powstałe przez hydrotermalne przeobrażenie wulkanitów i skał magmowych, w tym skaleni i piroksenów. Są to krzemiany zawierające glin, magnez, żelazo, wapń, sód  oraz adsorbowaną w przestrzeniach międzypakietowych wodę H2O.
Występują w bardzo drobnoziarnistych agregatach. Twardość 1-2, gęstość na ogół 2-3.

Montmorillonit
Krzemian glinu,  magnezu, wapnia i sodu, występuje zwykle w cienkich, nieregularnych płytkach. Biały z odcieniem zielonkawym, żółtawym, rzadziej różowawym lub brązowawym. Zawartość wody zmienna, pęcznieje pod jej wpływem.

Nontronit
W składzie przeważa żelazo trójwartościowe, mniej glinu. Występuje w płytkach, niekiedy włókienkach. Skupienia ziemiste. Żółty, bladozielony, oliwkowy, pomarańczowy, brązowy. 

Saponit
Montmorillonit magnezowy, obok płytek tworzy listewki. Biały, żółty, czerwony lub zielony.
Odmiana: sobotkit (brak danych).

GRUPA  ŁYSZCZYKÓW (MIKI)
Zasadowe glinokrzemiany potasu, sodu, wapnia, glinu, magnezu, żelaza.
Tabliczkowe kryształy o pokroju pseudoheksagonalnym. Łupliwość doskonała, jednokierunkowa.
Twardość 2-3, gęstość 2,75-3,4.

Podgrupa muskowitu (miki dioktaedryczne)
oraz Podgrupa biotytu (miki trioktaedyczne)
Biotyt, muskowit
jako pewnik przyjmowano, że w meteorytach nie występuje, literatura wymienia jednak biotyt w kontekście meteorytów SCN a zwłaszcza ALH 84002.

Flogopit (mika magnezowa)
Zasadowy glinokrzemian potasu i magnezu, także sodu. Bezbarwny, częściej żółtobrunatny, zielony,  czerwonawobrunatny,  przeźroczysty – wyraźne zabarwienie w obecności żelaza, tytanu. Twardość 2-2,5, gęstość 2,75-3.
Odmiana sodowa występuje w  chondrytach CV3.

Podgrupa margarytu (miki kruche)
Margaryt
Krucha odmiana miki bogatej w wapń.  Biały do różowatego lub szarożółtawego, bladozielony - przeźroczysty. Twardość około 3, gęstość około 4.

Clintonit
Produkt metamorfizmu magnezowych wapieni i dolomitów.  Bezbarwny, żółty, zielony, czerwonobrunatny. Twardość 3,5 do 6 (zależnie od kierunku), gęstość około 3.  

HYDROŁYSZCZYKI (zaliczane również do minerałów ilastych)

Illit
Produkt degradacji m.in. muskowitu, skaleni. Uwodniony krzemian potasu i glinu, Bardzo drobne kryształy o przekroju łuseczkowym, o charakterystycznym, srebrzystym połysku. Agregaty pilśniowe. Biały, szary, zielonawy, brunatnawy.  Twardość 1-2, gęstość 2,6-2,9.

Wermikulit
Produkt wietrzenia lub hydrotermalnego rozkładu biotytu.
Uwodniony glinokrzemian, w którym część jonów glinu zastąpiona jest magnezem.
Bardzo drobne, krótkie słupki lub tabliczki sześcioboczne. Tworzą agregaty często robaczkowe.  Bezbarwny, żółtawy, zielonkawy lub brunatny. Twardość 1,5; gęstość 2,3. 

Uwaga: dla zainteresowanych dostępny tekst z podaniem dla niektórych minerałów zabarwienia w płytce cienkiej, pleochroizmu oraz kąta wygaszania..

Wykorzystane materiały:

-         „Mineralogy of meteorite groups” - Norton Alan E., Meteoritics @ Planetary Science 32, (1997) ,

-         „Minerały skałotwórcze” - Borkowska M., Smulikowski K., Wydawnictwa Geologiczne Warszawa 1973

-         „Wikipedia” i inne

Stanisław Mendys
Warszawa, 17 kwietnia 2009