|
METEORYTY KAMIENNE |
|
|
Stanisław MENDYS:
SKRÓCONA CHARAKTERYSTYKA (materiał pomocniczy dla zbieraczy i kolekcjonerów) |
|
Szanowni Państwo, Przedstawiony materiał pomyślany został jako pomocniczy dla zbieraczy i kolekcjonerów meteorytów, „ściąga”, która powinna ułatwić wstępną identyfikację okazów we własnym zakresie. Klasyfikacja potraktowana została dość dowolnie ze względu na różnorodność materiałów wyjściowych. Opisy meteorytów ujęte zostały skrótowo, jako że pełna analiza parametrów meteorytów to domena profesjonalistów i laboratoriów dysponujących odpowiednim sprzętem. Początkowo materiał ograniczał się do minerałów głównych, został jednak rozszerzony o minerały akcesoryczne – nawet występujące rzadko i w niewielkich ilościach, tak, aby zachęcić początkujących zbieraczy i kolekcjonerów do pogłębiania wiedzy o meteorytach. Do pełnego wykorzystania materiału wskazana byłaby znajomość techniki płytek cienkich oraz dysponowanie mikroskopem polaryzacyjnym, doświadczenie autora wskazuje jednak, że nie wykracza to poza możliwości zainteresowanego amatora. Podstawową trudnością może być interpretacja uzyskiwanych obrazów, chociaż kwartalnik METEORYT uczynił w ostatnich latach wiele aby przybliżyć Czytelnikom ten temat. Czytelników proszę o uwagi. Życzę
powodzenia - Stanisław Mendys,
tan.endys@neostrada.pl, tel./fax: 022 8427384 |
|
|
|
W stosowanych obecnie systemach klasyfikacyjnych meteorytów kamiennych wyróżnia się podstawowe kategorie: - chondryty (niezróżnicowane – undifferentiated) zawierające wyodrębnione elementy obecne w dysku planetarnym jeszcze w czasie formowania się systemu słonecznego: chondry, CAI (calcium aluminium inclusions), AOA (amoeboic olivine aggregates), metal FeNi; wyróżnia się chondryty: zwyczajne, enstatytowe, węgliste, - achondryty – fragmenty skał o różnych stopniach metamorfozy, pochodzące z ciał macierzystych: planetoid, planet, komet; kategoria ta obejmuje: - achondryty prymitywne (primitive), które zachowały pewne cechy zbliżone do chondrytów, do których należą: ureility, brachinity, acapultoity, lodranity, winonaity, - achondryty zróżnicowane (differentiated), magmowe, często brekcje lub kumulaty, o składzie i strukturze wyraźnie różniących się od występujących w chondrytach; zaliczane są tu: angryty, aubryty, meteoryty grupy HED (howardyty, eukryty, diogenity), meteoryty z Księżyca i z Marsa.
KATEGORIA – CHONDRYTY (NIEZRÓŻNICOWANE – UNDIFFERENTIATED)
KLASA OC – CHONDRYTY ZWYCZAJNE (ORDINARY CHONDRITES) stanowią ponad 85% obserwowanych spadków.
Typy petrologiczne chondrytów zwyczajnych (od 3 do 6) określają rosnące stopnie metamorfozy termicznej, powodującej rekrystalizację w stanie stałym, której przejawem jest stopień zrównoważenia chemicznego minerałów przy zmianie struktury chemicznej zwłaszcza plagioklazów, a także zwiększenie rozmiarów kryształów. Przy wyższym typie petrologicznym matrix staje się coraz bardziej przezroczysta, przybiera odcień jasnoszary, a chondry zanikają lub zlewają się z tłem. Niektórzy badacze wyróżniają typ 7, w którym obserwuje się stopienie minerałów. Chondryty o typie petrologicznym 3, tzw. niezrównoważone, odznaczają się ciemną, nieprzezroczystą matrix, są najbardziej pierwotne i dlatego są poszukiwane przez naukowców i kolekcjonerów. Chondryty o niskim stopniu metamorfozy mogą wykazywać ślady przeobrażeń wodnych. Po wprowadzeniu bardziej szczegółowych badań (termoluminescencja) chondryty typu petrologicznego 3 podzielono na podtypy od 3,0 do 3,9. Przedstawione tu oznaczanie typów petrologicznych odnosi się również do pozostałych klas chondrytów.
W chondrytach zwyczajnych występują następujące fazy: – faza krzemianowa, w tym głównie oliwin o zmiennych proporcjach zawartości magnezu i żelaza (forsteryt – fajalit) oraz ortopirokseny niskowapniowe (bronzyt, hipersten). Fazę tę stanowi matrix oraz liczne chondry o średnicy do 1 mm. Rzadko spotykane są CAI, AOA; dodatkowo występują plagioklaz wapniowy, pigeonit, augit, diopsyd, szkliwo; w matrix niektórych meteorytów typu 3 spotyka się objawy przeobrażeń wywołanych przez roztwory wodne. – fazy metaliczne
reprezentowane przez kamacyt i taenit (kamacyt – alfa żelazo z domieszką
przeciętnie 6% niklu, taenit - gamma żelazo z domieszka niklu od 10% do 49%).
Obydwie fazy zawierają nieznaczna domieszkę kobaltu. Miedź występuje jako
oddzielna faza metaliczna. W meteorytach kamiennych metal występuje w formie
ziaren, niekiedy żyłek. – tlenki: dominuje chromit, może występować ilmenit, rutyl, magnetyt; ten ostatni to podstawowy składnik skorupy obtopieniowej, Niekiedy spotyka się węgliki (cohenit, hexaonit), fosforany (chloroapatyt, fluoroapatyt, whitlockit), grafit, mikrodiamenty.
Poszczególne grupy chondrytów różnią się zawartością żelaza całkowitego i wolnego metalu, wielkością chondr, składem oliwinu oraz ogólnym składem chemicznym.
H – (duża zawartość całkowitego żelaza i wolnego metalu) Zawierają 50–31% żelaza całkowitego, a wolnego metalu FeNi 15–19% wag. Typy petrologiczne 3–7, przeważa typ 5. Niektóre zbrekcjowane, zawierają kilka typów petrologicznych. Główne minerały: oliwin, bronzyt, metal FeNi. Przeciętna średnica chondr 0,3 mm.
L – (mniej całkowitego żelaza i wolnego metalu). Zawierają 20–25% żelaza całkowitego, a wolnego metalu FeNi 4–10% wag. Typy petrologiczne 3–7, przeważa typ 6. Zdarzają się meteoryty zbrekcjowane, zawierające kilka typów petrologiczne. Główne minerały; oliwin, hipersten, metal FeNi, magnetyt; przeciętna średnica chondr 0,7 mm.
LL – (najmniej całkowitego żelaza i wolnego metalu). Dawna nazwa: amfoteryty. Zawierają 19–22% całkowitego żelaza, a wolnego metalu FeNi 1–3% wag. Słabiej reagują na magnes. Typy petrologiczne 3–7, przeważają typy 6, 5. Główny minerał: oliwin bardziej bogaty w żelazo niż w pozostałych chondrytach zwyczajnych. Przeciętna średnica chondr 0,9 mm.
GRUPY R - K
R – RUMURUTI (Kenia 1934); Typy petrologiczne 3–6, przeważa typ 3. W zasadzie wszystkie zbrekcjowane (wyjątek: CARLISLE LAKES, Australia). Chondryty R są silnie utlenione i zawierają dużo bogatego w żelazo oliwinu – stąd typowe czerwonawe zabarwienie (niektóre świeże spadki typu 3, jak NWA 753, wykazują bardziej szare zabarwienie). Rzadko występuje w nich wolny metal. Udział objętościowy matrix wysoki rzędu 50%, chondry o średnicy do 0,4 mm, ale jest ich mniej niż w meteorytach zwyczajnych. Występują ksenolityczne inkluzje. Z siarczków przeważa troilit lub pirotyn i pentlandyt, niekiedy w małych ilościach obecne są piryt i chalkopiryt. Z tlenków występuje spinel chromowy, rzadziej magnetyt i ilmenit. Z fosforanów – chloroapatyt i whitlockit.
K - KAKANGARI (Tamil Nadu, Indie 1890). Trzy spadki: KAKANGARI, LEA COUNTY 002, LEW 87232. Typ petrologiczny 3. Duży udział matrix (do 77% obj.) zawierającej głównie enstatyt, czym różni się od chondrytów zwyczajnych. Liczne chondry o średnicy do 0,6 mm z obwódkami. Wolny metal FeNi 7% obj.. Bogate w troilit. Skład oliwinu i skład chemiczny podobny jak w przypadku chondrytów z grupy H lub grupy E, występują jednak różnice w izotopach tlenu wskazują na możliwość pochodzenia meteorytu grupy K z małego prymitywnego ciała macierzystego.
KLASA E - METEORYTY ENSTATYTOWE (ENSTATITE CHONDRITES) Są rzadko spotykane – stanowią ok. 2% znalezionych meteorytów kamiennych.
Żelazo w meteorytach
enstatytowych występuje prawie wyłącznie w zredukowanej formie kamacytu FeNi
zawierającego domieszkę krzemu. Obecne są siarczki żelaza (troilit tytanowy)
oraz minerały Faza krzemianowa jest w zasadzie pozbawiona żelaza. Głównym minerałem jest enstatyt (ortoenstatyt niemal czysto magnezowy) w typie petrologicznym 3 oprócz ortoenstatytu występuje klinoenstatyt, spotyka się też (rzadko) chondry oliwinowe (forsterytowe – prawie czysto magnezowe). Obecne są schreibersyt, cohenit, grafit. W typach 4–6 generalnie brak oliwinu, jako dodatkowy występuje plagioklaz typu albitu. Akcesorycznie pojawiają się inne krzemiany i różne formy krzemionki. Grupy: EL (mniej całkowitego żelaza i wolnego metalu) typy petrologiczne 3–6, przeważa typ 6. Charakterystyczna jest obecność niningerytu, domieszka krzemu w metalu wynosi 2–3%. Dobrze zdefiniowane chondry mają przeciętną średnicę 0,55 mm.
EH (więcej całkowitego żelaza i wolnego metalu), typy petrologiczne 3–5, przeważa typ 3. Charakterystyczna jest obecność alabandynu. Domieszka krzemu w metalu wynosi 1%. Chondry są słabiej zdefiniowane, mniejsze niż w grupie EL.
KLASA C – CHONDRYTY WĘGLISTE (CARBONACEOUS CHONDRITES)
Chondryty węgliste są dość kruche, przeważnie ciemno zabarwione, chociaż zawierają niewiele (do 5%) węgla. Odznaczają się wyższym stopniem utlenienia metalu niż pozostałe chondryty. Cechą charakterystyczną chondrytów węglistych jest dość wysoki udział magnezu, wapnia i glinu w stosunku do krzemionki. Obserwuje się niski stopień przeobrażeń termicznych. W grupach o wysokim stopniu przeobrażeń pod wpływem roztworów wodnych (CI, CM, CR) charakterystyczne jest występowanie krzemianów warstwowych uwodnionych z grupy serpentynu, smektytu, chlorytu. Woda w ciele macierzystym, dostając się szczelinami do wnętrza tych meteorytów, prawdopodobnie reagowała z oliwinem i piroksenami, co prowadziło do przeobrażeń podobnych jak na Ziemi, czyli do powstania uwodnionych krzemianów. W grupach CI.CM, CR czarna matrix zawiera kompleksowe związki organiczne, w tym węglowodory alifatyczne i aromatyczne, a w przypadku CM nawet aminokwasy. Typy petrologiczne chondrytów węglistych określają stopień przeobrażeń pod wpływem roztworów wodnych od 1 (najwyższy) do 3 (brak przeobrażeń). Typy od 3 wzwyż mają to samo znaczenie, co w przypadku chondrytów zwyczajnych.
Grupy: CI – IVUNA (Tanzania 1938). Siedem okazów, wszystkie typu I, brekcje. Nie zawierają chondr, inkluzji CAI, ani wolnego metalu. Ewentualne pozostałości chondr w postaci nielicznych ziaren oliwinu, niskowapniowego piroksenu, diopsydu. Matrix drobnoziarnista, krucha, dominują uwodnione krzemiany warstwowe. Podrzędnie występuje magnetyt (także framboidalny), akcesorycznie także inne tlenki, rzadko spinel i korund. Siarczki w postaci płytek pirotynu, siarczku żelazowo-miedziowego kubanitu. Węglany: wapniowy, magnezowy, syderyt, dolomit. Brak wolnego metalu. Wysoki stopień uwodnienia, brak śladów oddziaływania temperatury przewyższającej 50°C. Gęstość rzędu 2,2 g/cm3.
CM – MIGHEI (Ukraina 1889); MURCHISON (Australia 1969). Najczęściej spotykany z meteorytów węglistych. Przeważa typ 2, występuje też typ petrologiczny 1. Małe chondry oliwinowe i piroksenowe o przeciętnej średnicy 0,3 mm. Jasne inkluzje wapniowo-glinowe CAI. Matrix zawiera uwodnione krzemiany warstwowe o różnym stopniu uwodnienia, fazy dodatkowe: siarczany (gips), węglany, pentlandyt, izolowane ziarna kamacytu, troilit, tlenki (chromit, hercynit, magnetyt), łuski szkliwa. Zawartość wolnego metalu rzędu 0,1%.
CO – ORNANS (Francja 1868). Ostatni spadek to MOSS w Norwegii. Typ petrologiczny 3,0 do 3,7. Bardzo małe, gęsto upakowane chondry o przeciętnej średnicy 0,15 mm, zajmujące do 50, a nawet 70% objętości meteorytu. Matrix czarna, niektóre okazy (MOSS) jaśniejsze. Zawartość metalu FeNi rzędu 1–5% (głównie kamacyt). Oliwin jest obecny w matrix i w chondrach. Występuje grafit, mikrodiamenty, węglik krzemu, fosforany – whitlockit, chloroapatyt. Małe, białe inkluzje CAI, równomiernie rozmieszczone. Spinel i inne tlenki spotyka się w zasadzie tylko w inkluzjach. Chondry i CAI w okazach o wyższym stopniu transformacji termicznej zawierają akcesorycznie minerały takie, jak nefelin, sodalit, ilmenit. Meteoryty CO, CV i CK tworzą grupę o zbliżonych własnościach fizycznych i chemicznych.
CV – VIGARANO (Włochy 1910), największy spadek to ALLENDE (Meksyk 1969). Głównie typ 3 (pojedyncze egzemplarze typu 2 i 4). Struktura i skład zbliżone do chondrytów zwyczajnych. Duże, dobrze zdefiniowane chondry o przeciętnej średnicy 1 mm zajmują 30% objętości meteorytu, choć spotyka się chondry o średnicy 10 mm i więcej (ALLENDE). W chondrach głównie oliwin magnezowy, w otoczce siarczek żelaza. Skorupa obtopieniowa ciemnoszara, matrix nieco jaśniejsza, podobna jak w przypadku chondrytów zwyczajnych (duży udział fajalitu). Z siarczków występują troilit, pentlandyt kobaltowy, poza tym grafit, mikrodiamenty, węglik krzemu, Z tlenków przeważa magnetyt, z fosforanów chloroapatyt, whitlockit. W matrix i chondrach obecne krzemiany warstwowe z grupy serpentynu, smektytu, chlorytu. Duże inkluzje CAI, AOA rzędu 10% obj. Meteoryt ALLENDE zawiera ciemne inkluzje. Na podstawie proporcji metal/magnetyt w grupie tej wydzielono podgrupy - o wyższym stopniu utlenienia CVox (np. ALLENDE CV3ox) zawierające więcej chondr oraz metalu (rzędu 5% obj.) – głównie kamacyt, mało taenitu - o niższym stopniu utlenienia CVred (np. VIRAGANO CVred) o zawartości metalu poniżej 0,5% obj. – głównie awaruit; Podgrupę CVox podzielono następnie na CVoxA (typu ALLENDE) o mniejszej zawartości krzemianów warstwowych i bardziej gruboziarnistej matrix z obecnością listewkowego oliwinu żelazowego oraz podgrupę CVoxB (typu BALI) zawierającą uwodnione krzemiany warstwowe i bardziej drobnoziarnistą matrix. Podgrupy te różnią się też zawartością minerałów akcesorycznych.
Przeważa typ 2. Wyraźne chondry o średnicy rzędu 0,7 mm stanowią ok. 50% meteorytu. Są to chondry forsterytowe lub enstatytowe, często wielowarstwowe z obwódkami metalu i krzemianów. Niektóre chondry mają barwę pomarańczową. Uwodniona matrix zajmuje do 70% obj. zawiera krzemiany warstwowe, magnetyt płytkowy albo framboidalny, węglany oraz siarczki: pirotyn, pentlandyt. Niewielki udział inkluzji CAI – AOA rzędu 0,5% obj. Metal (kamacyt – taenit) stanowi 5–8% obj. W chondrach spotyka się ciemne inkluzje podobne do matrix.
CK – KAROONDA (Australia 1930). Wyróżniają się wysokim stopniem utlenienia. Występują typy 3–6, w tym najwięcej zrównoważonych CK5, co jest wyjątkiem wśród meteorytów węglistych. Poza tym obserwuje się skład podobny jak w CO i CV, zwłaszcza dla typu poniżej 4. Chondry średnie lub duże o średnicy do 1 mm, najczęściej porfirowe zajmują około 45% objętości meteorytu. Często duże CAI. Wnętrze matowe, ściemniałe, dużo drobnoziarnistego magnetytu z płytkami ilmenitu i spinelu, także pentlandyt w oliwinowo-piroksenowym tle; występuje też troilit i inne siarczki. Brak krzemianów warstwowych. Gdy występuje metal (rzadko), dominującą fazą jest awaruit. Stwierdza się obecność żył szokowych.
CH – ALH 85085 (Allan Hills, Antarktyka 1985). H oznacza dużą zawartość żelaza; zawartość wolnego metalu FeNi dochodzi do 43% wag. i więcej (kamacyt, taenit, tetrataenit, plessyt). Typ petrologiczny 2 lub 3, chemicznie zbliżone są do CR i CB. Niewielki udział matrix rzędu 5%, z obecnością piroksenu i okruchów uwodnionych krzemianów warstwowych. Bardzo małe, skrytokrystaliczne chondry (średnica do 0,1 mm, udział rzędu 70% obj.) lub ich fragmenty. Nieliczne, małe inkluzje CAI, AOA. Występuje spinel. Siarczków mało (poniżej 1% wag.), występuje troilit, pentlandyt. Rzadko stwierdza się obecność fosforanów. Framboidalny magnetyt spotkano w ALH 85085, grossit w inkluzjach.
CB – BENCUBBIN (Australia 1939). Wyróżniająca cecha to wysoka zawartość metalu FeNi rzędu 60 do 80% obj. w formie bryłek z wrostkami troilitu i krzemianów. Duże chondry nawet do 1 cm średnicy, najczęściej skrytokrystaliczne lub belkowe. Matrix występuje w formie nielicznych okruchów. Stwierdzono ślady stopienia, brak natomiast zbrekcjowania, żył szokowych.
Podgrupy: a) GUJBA, BENCUBBIN, WEATHERFORD (zawartość metalu rzędu 50% wag. i duże chondry), oraz b) HaH237 (Libia, obecne inkluzje CAI), ISHEYEVO (wyższa zawartość metalu nawet rzędu 60–80% wag. i małe chondry o średnicy rzędu 1 mm).
C UNGR (niezgrupowane) – COOLRIDGE (USA 1937), TAGISH LAKE (Kanada 2000) i in.
KATEGORIA – ACHONDRYTY
KLASA PAC – PRYMITYWNE ACHONDRYTY (PRIMITIVE ACHONDRITES) Ich struktura wskazuje na brak dyferencjacji magmy – zostały one częściowo stopione, w procesie akrecji uległy szybkiemu schłodzeniu. Najczęściej są równoziarniste.
Grupy: ACA – Acapulcoity – ACAPULCO (Meksyk 1976). Podobnie jak lodranity mają kompozycję zbliżoną do chondrytowej, choć różnią się zasadniczo strukturą. Acapultoity są bardziej drobnoziarniste (ziarna o średnicy do 0,4 mm) a w niektórych okazach stwierdza się obecność chondr reliktowych (MONUMENT DRAW, Texas) a nawet wyraźnych chondr (TISSEMOUMINE Maroko). Głównym minerałem jest niskowapniowy ortopiroksen, występuje także oliwin oraz dodatkowo plagioklaz, troilit, chromit, spinel i grafit. Zawartość wolnego metalu FeNi wynosi do 13%, charakterystyczne są żyłki metalu. Dość zaawansowany stopień metamorfozy termicznej (widoczne potrójne łączenia krawędzi pod kątem 120°).
LOD – Lodranity – LODRAN (Pakistan 1868). Mają skład mineralny podobny do acapulcoitów lecz są bardziej gruboziarniste (ziarna do 700 mikronów). Zaznacza się w nich przewaga oliwinu oraz niższa zawartość troilitu. Zawartość metalu FeNi niekiedy jest wyższa i wynosi do 20%.
WIN – Winonaity – znaleziony w prehistorycznym pueblo ELDEN (Arizona USA 1928). Struktura od drobno- do średnioziarnistej, skład mineralny chondrytowy – występują głównie drobnoziarniste pirokseny, mniej magnezowego oliwinu, plagioklaz. Obserwuje się obecność wolnego metalu FeNi - żyły metalu i troilitu mogą świadczyć o częściowym stopieniu na ciele macierzystym. Meteoryty PONTLYFNI, YAMATI Y4025M NWA 516 są anomalne (różnice strukturalne, mineralne i chemiczne) ich cechy wskazują na niższy stopień procesów termicznych. W meteorycie PONTLYFNI stwierdzono reliktowe chondry. Podobieństwo winonaitów i inkluzji w meteorytach żelaznych IAB i IIICD może świadczyć o pochodzeniu z tego samego ciała macierzystego.
BRA – Brachinity – BRACHINA (Australia 1974). Ultramaficzna skała, odpowiednik ziemskiego dunitu. Struktura średnio- do gruboziarnistej (0,1 do 2,7 mm). Oliwin prawdopodobnie krystalizował w komorach magmowych płaszcza planetki, tworzy równoziarniste kryształy i stanowi dominujący w 90% składnik, z rozrzuconymi mniejszymi ziarnami klinopiroksenu (diopsydu), plagioklazu sodowego i śladami ortopiroksenu. Metalu wolnego brak albo niewiele. Zbliżone do brachinitów niezgrupowane prymitywne achondryty DIVNOIE i ZAG mają podobny skład chondrytowy. Zawierają wolny metal FeNi, troilit i chromit.
URE – Ureility – NOVO UREI (Mołdawia 1886 – meteoryt miał formę zbliżoną do bochenka chleba). Ureility to skały magmowe składające się głównie z gruboziarnistego oliwinu bogatego w wapń i chrom oraz piroksenów, często o potrójnych łączeniach krawędzi pod kątem 120°. Przestrzenie między ziarnami
wypełniają polimorfy węgla: grafit, mikrodiamenty, lonsdaleit, w mniejszych
ilościach metal FeNi, troilit, siarczek chromowo-żelazowy oraz akcesorycznie
halit, sylwit i szkliwo. Ureility podzielone zostały na podgrupy: – ureility oliwinowo-augitowo-ortopiroksenowe (np. LEW 88773, HUGHES 009) – przypominają kumulaty magmowe, – ureility
oliwinowo-pigeonitowe (np. DaG 999) – interpretowane
jako częściowe pozostałości stopu,
Brachinity i ureility zaliczane są niekiedy do meteorytów asteroidalnych (Norton O. R. 2008).
PA UNGR – niezgrupowane achondryty prymitywne. ZAKŁODZIE (Zamość, Polska 1998) – achondryt enstatytowy, drobnoziarnisty kumulat podobny do acapultoitów. Zawiera ortoenstatyt (60% obj.), metal FeNi (20% obj.), troilit, plagioklaz, akcesorycznie schreibersyt, grafit, krystobalit, oldhamit, keilit, sinoit. Zaliczony przez Komisję Nazewnictwa do niezgrupowanych meteorytów enstatytowych.
KLASA ACH – ACHONDRYTY ZRÓŻNICOWANE (DIFFERENTIATED ACHONDRITES) (ACHONDRYTY ASTEROIDALNE ASTEROIDAL ACHONDRITES)
Grupa HED VESTA (howardyty, eukryty, diogenity) Achondryty zróżnicowane, powstałe w wyniku całkowitego stopienia podobnie jak skały magmowe ziemskie: takie jak bazalty, gabra. Podobny skład izotopowy i zbliżone procesy chemiczne wskazują na pochodzenie z jednego ciała macierzystego, w którym nastąpiło zróżnicowanie na metalowe jądro i bazaltowy płaszcz którego górna warstwa podlegała brekcjowaniu. Główne minerały tych achondrytów to pigeonit – niskowapniowy klinopiroksen, anortyt (wysokowapniowy plagioklaz), niekiedy magnezowy ortopiroksen określany jako bronzyt i hipersten. Mogą zawierać składniki akcesoryczne takie jak chromit, troilit, metal FeNi, krzemionka, ilmenit, oliwin (fajalit), tytanit (sfen), cyrkon, baddeleit, szkliwo. Niemal wszystkie meteoryty tej grupy wykazują brekcjowanie zderzeniowe, niektóre powstały jako stop. Czarna, niekiedy brązowa, błyszcząca skorupa obtopieniowa świadczy o obecności minerałów wapniowych. Wnętrze jest jasnoszare.
EUC – Eukryty (z greckiego: łatwo rozpoznawalne) To najczęściej spotykane achondryty i stanowią ok. 5% znanych meteorytów, Eukryty to drobnoziarniste fragmenty skały magmowej powstałej w warunkach podobnych jak ziemskie bazalty, mają jednak znacznie jaśniejsze zabarwienie. W większości przeszły proces brekcjowania i stopienia pozderzeniowego. Główne składniki eukrytów to wydłużone ziarna anortytu (bytownit) oraz klinopiroksen niskowapniowy – pigeonit z odmieszanymi płytkami augitu. Akcesorycznie może występować troilit, ilmenit, chromit, oliwin, skaleń potasowy, fluoroapatyt, whitlockit, tytanit (sfen), cyrkon, baddeleit, szkliwo, natomiast podrzędnie krzemionka – trydymit, krystobalit i kwarc. Wolny metal (kamacyt – 2% wag.) oraz reakcję magnetyczną stwierdzono w CAMEL DONGA (Australia 1984) i kilku innych eukrytach.
Podgrupy: – nie-kumulaty
– eukryty głównego szeregu z górnej warstwy skorupy Westy, przeważnie
monomiktyczne – kumulaty – produkty grawitacyjnego opadania kryształów, co powoduje ich orientację – typowe TALAMPAYA (Argentyna 1995), DHOFAR 007 (Omar i Sahara Zachodnia 2000), – polimiktyczne
brekcje – zawierają ponad 90% materiału eukrytowego i do 10% kryształów
diogenitowych (podobnie jak howardyty) równomiernie rozłożonych. Pirokseny w
klastach bazaltowych są przeważnie
DIO – Diogenity (Diogenes – filozof grecki, który przewidywał pochodzenie meteorytów z Kosmosu) Główny składnik diogenitów to gruboziarnisty, bladozielony, magnezowy ortopiroksen (kryształy o wielkości do 25 mm). Dodatkowo może występować oliwin (forsteryt), plagioklaz wapniowy (anortyt), odmieszane płytki augitu. Podrzędnie spotyka się trydymit, troilit, chromit, akcesorycznie ilmenit, kamacyt, tetrataenit, fosforyt. Gruboziarnista struktura wskazuje, że jest to kumulat z komór magmowych Westy (np. TATAHOUINE, Tunezja 1931). Inne diogenity to monomiktyczne brekcje (np. BILANGA, Burkina Faso; JOHNSTOWN, Colorado, USA; HAMARA, Maroko 2000).
HOW – Howardyty Brekcje polimiktyczne, zawierające klasty eukrytowe i diogenitowe, ciemne ziarna węglistej materii chondrytowej, ziarna stopu zderzeniowego. Prawdopodobne pochodzenie regolitowe z części powierzchni Westy (np. KAPOETA, Sudan; PAVLOVKA, Rosja; DAR EL GANI, Afryka).
ACHONDRYTY Z INNYCH ASTEROID
ANG – Angryty – ANGRA DOS REIS (Rio de Janeiro, Brazylia, 1869). Ultramaficzne skały magmowe o teksturze kumulatów – średnio- i gruboziarniste, zawierające ziarna wielkości do 2–3 mm. Minerał wyróżniający: fassaitowy klinopiroksen – diopsyd aluminiowo-tytanowy (inna nazwa – augit tytanowy), poza tym występują wysokowapniowy anortyt, żelazowo wapniowy oliwin (kirschsteinit) oraz akcesorycznie spinel, magnetyt tytanowy, troilit, ilmenit, rzadziej metal FeNi. Zaliczane są do najstarszych meteorytów niewiele młodszych od CAI i mają zbliżony skład. Często obserwuje się w angrytach przestrzenie porowate i pęcherzyki do 2,5 cm średnicy.
AUB – Aubryty – AUBRES (Nyons, Francja 1863). Wyróżnia je jasna, beżowa przezroczysta skorupa obtopieniowa oraz kruche białe wnętrze, co wiąże się z minimalną zawartością żelaza i wysokim stopniem redukcji. Podobnie jak w meteorytach E i ZAKŁODZIE, w aubrytach przeważają białe kryształy ortoenstatytu magnezowego (75–95%). Akcesorycznie obecne są klinoenstatyt, niskowapniowy plagioklaz, diopsyd niezawierający żelaza, forsteryt. Niewielkie ilości kamacytu (do 0,7% wag.) z domieszką krzemionki, troilitu tytanowego, oldhamitu, niningerytu. Może też występować metaliczna miedź. Tlenków prawie się nie spotyka. Z jednym wyjątkiem o teksturze magmowej (SHALLOWATER) aubryty są zbrekcjowanie. Zdarzają się obce inkluzje.
Grupa LUN – Achondryty z KSIĘŻYCA (LUNAITES)
Charakterystyczne cechy meteorytów księżycowych: - zróżnicowane wymiary ziaren ze względu na brak mechanizmu sortującego, - nie zaokrąglone, kanciaste kształty ziaren, wyjątek stanowią zaokrąglone sferule szkliwa oraz złagodzone krawędzie częściowo stopionych fragmentów brekcji, - brak laminowania i warstwowania struktury, - dość wysoki, jednolity stopień twardości matrix i klastów, - brak lub niski stopień reakcji magnetycznej, - bardzo niewielka zawartość metali alkalicznych (potas, sód, rubid, cez), - bardzo mała zawartość siarczków.
LUN A – anortozytowe brekcje regolitowe z wyżyn (najczęściej występujące). Gruboziarniste fragmenty
skał pochodzenia magmowego, przekształcone w brekcje anortozytowe zawierające
wapniowe plagioklazy z domieszką augitu, ortopiroksenu, pigeonitu, oliwinu,
spinelu, ilmenitu, chromitu, kamacytu, taenitu. Ulegały one kolejno
rozdrabnianiu (regolit) i konsolidacji, także częściowemu stapianiu w wyniku
uderzeń meteorytów. Osadzone są w drobnoziarnistej, ciemnej matrix z zestalonego
pyłu skalnego. Skały te wyróżniają się z reguły znacznie wyższą od przeciętnej dla Księżyca zawartością aluminium, a często również wapnia oraz niższą żelaza i tytanu, co wpływa na ich jaśniejsze zabarwienie.
Podtypy: – brekcje regolitowe
– typowe ALH 81005, DAR AL GANI 262 (Sahara), DHOFAR 025 (Oman). – brekcje fragmentaryczne – typowe DHOFAR 081 i jego para DHOFAR 280. Brekcje polimiktyczne pochodzące prawdopodobnie z głębszych warstw Księżyca, podobne do anortozytowych, ale bez komponentów regolitowych. Fragmenty skały anortozytowej i innych klastów, najczęściej felzycznych (jasnych), w drobnoziarnistej matrix złożonej z piroksenów i oliwinu.
LUN B – bazalty z mórz. 8 meteorytów (do 2001 roku), w tym 2 brekcje, 1 brekcja regolitowa, gabro, 1 niezbrekcjowane gabro, 1 niezbrekcjowany bazalt, 1 kumulat gabronoryt.
YAMATO 793274, YAMATO 981031 (Antarktyka), QUE 94231.Dominują brekcje, przekształcone w regolit bombardowaniem meteorytowym. Skład: fenokryształy augitu, anortozytu lub maskelynitu, także oliwin i ilmenit, osadzone w ofitowej lub subofitowej matrix zawierającej poza wymienionymi krzemionkę (trydymit i krystobalit). Akcesorycznie występują ulvospinel, chromit, troilit, szkliwo oraz w mniejszej ilości kamacyt, taenit, whitlockit. Niezbrekcjowane wyjątki: NWA 032 oraz jego para NWA 479 (Khter n'Ait Khebbah, Maroko 2000). Wyższa od przeciętnej zawartość żelaza i tytanu przy niższej zawartości aluminium wpływa na ciemne zabarwienie skał, z którym kontrastują jasne kryształy anortozytu.
LUN G – gabra z mórz (dwa okazy). YAMATO 793169 - brekcja regolitowa oraz ASUKA 881753 – gruboziarnisty kumulat. Zawierają głównie plagioklazy, piroksen, akcesorycznie tlenki żelazowo-tytanowe i siarczki. Wielkość kryształów i tekstura kumulatu wskazują na powstawanie w komorach magmowych Księżyca.
LUN N – noryty z mórz. NWA 773 (Dehira, Sahara Zachodnia). Brekcja polimiktyczna, dwie litologie: kumulat – gabronoryt oliwinowy oraz ciemna regolitowa brekcja. Na część kumulatową składa się 51% oliwinu, 22% piroksenu, 14% plagioklazu, 1,5% skalenia alkalicznego. Akcesorycznie występują chromit, ilmenit, troilit, metal FeNi. Brekcja regolitowa to klasty części norytowej, klasty bazaltowe oraz fragmenty mineralne w drobnoziarnistej, granulltycznej matrix.
KREEP (oznacza Potassium, Rare Earth Elements, Phosphorus) odnosi się do substancji meteorytów (często brekcji stopu pozderzeniowego) pochodzących z obszaru zwanego Procellarum KREEP Terrane (PKT). Nietypowe cechy, a zwłaszcza poziom zawartości żelaza kształtują się w przedziale pomiędzy brekcją anortozytową a bazaltem z mórz. Stwierdzono obecność pierwiastków radioaktywnych, podwyższoną zawartość potasu i fosforu (np. SAYH AL UHAYMIR, Oman 2002; próbki skał z misji Apollo).
Grupa SNC – Achondryty z MARSA (MARTIAN) To zróżnicowana grupa meteorytów będących fragmentami stosunkowo młodych skał, które pochodzą ze wspólnego ciała macierzystego:
SHE – Shergottyty – SHERGOTTY (Indie 1865). Skały bazaltowe pochodzenia wulkanicznego lub plutonicznego. Występują ślady silnej metamorfozy szokowej: plagioklaz zawarty w shergottytach przekształcony został szokowo w szkliwo - maskelynit, obserwuje się wygaszanie faliste lub mozaikowe w skaleniach.
Podgrupy: – shergottyty bazaltowe –
SHERGOTTY, ZAGAMI, LOS ANGELOS, NWA 856 (Diel Ibone,
Maroko) – średnio- lub gruboziarnista szara skała pochodzenia
wulkanicznego. Czarna połyskliwa skorupa. Wnętrze stanowią porfirowe,
zorientowane kryształy piroksenu (głównie klinopirokseny: pigeonit i augit),
mniej plagioklazu (maskelynit), ortopiroksen, Szokowo stopiona mesostasis
zawiera ilmenit, pirotyn, whitlockit, akcesorycznie występuje fajalit, kwarc,
baddeleit, chloroapatyt. – shergottyty lherzolitowe: ALH 77005, YAMATO 793605 LEW 88516, YAMATO 1075, GRV 9927 (wszystkie z Antarktyki), NWA 1950.Są to kumulaty pochodzenia plutonicznego na co wskazuje orientacja krystalograficzna oliwinu. Podobne są do ziemskich lherzolitów i harzburgitów (ultramaficzne skały plutoniczne zawierające głównie oliwin i pirokseny). Skorupa matowo czarna lub brązowo czarna. Wnętrze zielonkawożółte z czarnymi ziarnami chromitu, w którym występuje średnioziarnisty oliwin, otoczony poikilitowo dużymi kryształami ortopiroksenu. Szczeliny między kryształami (interstycje) zawierają maskelynit, pigeonit, augit, chromit, whitlockit; – shergottyty oliwinowe
(olivine-phyrric)
– DaG 476 (oliwinowy Dar al Gani, Libia plus
sparowane), SAU 205 (Sayh al Uamir plus sparowane), DHOFAR 019 (Oman), NWA 1968
(oliwinowy LOUISE MICHEL, Maroko 2001),
NAK – Nakhlity – NAKHLA (El Nakhla, Egipt, 1911), LAFAYETTE, GOVERNADOR VALADORES, YAMATO 00693 sparowany z YAMATO 000749 (Antarktyka), NWA 817 (Maroko). Kumulaty magmowe o teksturze drobnoziarnistej, cukrowej. Przeważają w 75% wydłużone, zielonkawe kryształy klinopiroksenu augitu, mniej jest natomiast oliwinu (fajalit) z żyłkami iddingsytu. Osadzone są w bardzo drobnoziarnistej mesostasis zawierającej plagioklaz, skalenie alkaliczne, pigeonit, ferroaugit, tytanowy magnetyt z lamelkami ilmenitu, chromit, whitlockit. Ślady przekształceń pod wpływem roztworów wodnych – obecność iddindytu i wtórnych faz zawierających kalcyt, syderyt, gips, siarczan magnezu, smektyt i halit. Objawy przekształceń szokowych są mniej nasilone niż w przypadku innych meteorytów marsjańskich.
CHA – Chassignity – CHASSIGNY (Francja 1815). Drobnoziarniste głębinowe kumulaty oliwinowe, podobne do ziemskich dunitów. Wnętrze jasnozielone z domieszką czarnych minerałów, przy czym NWA 2737 zawiera więcej tych ostatnich. Dominuje w 88% obj. oliwin (fajalit) z potrójnymi łączeniami krawędzi pod kątem 120°. Niższy jest udział minerałów takich, jak klinopiroksen (pigeonit), poikilitowo otoczony ortopiroksen, kumulat augitowy, sanidyn (wysokotemperaturowy skaleń potasowy), chromit, ilmenit, rutyl, baddeleit, troilit, markasyt, pentlandyt. Występują małe stopowe inkluzje skaleniowe i krzemionkowe, a w szczelinach małe ziarna węglanów i siarczanów, prawdopodobnie świadczące o wietrzeniu skały w otoczeniu marsjańskim. Niebieskawe żyły szkliwa udarowego oraz niespotykana wcześniej zmiana barwy oliwinu z żółtawej na niebieskoczarną powodowane są wysokim stopniem przekształceń udarowych.
OPX – Ortopiroksenit – ALH 84001 (Allan Hills, Antarktyka, 1984). Kumulat zawierający 97% gruboziarnistego ortopiroksenu bogatego w magnez z niewielkimi dodatkami maskelynitu, chromitu i węglanów. Daje się zauważyć obecność małych, pomarańczowych sferul węglanowych o średnicy do 200 mikronów.
Wykorzystane materiały: - Korotev Randy L., Lunar meteorites, Washington University (revised 2009). - Norton O. Richard, Chitwood Lawrence A., Field Guide to Meteors and Meteorites, Springer (2008). - Rubin Alan E., Mineralogy of meteorite groups, Meteoritics @ Planetary Science 32 (1997). - Weisberg Michael K., McCoy Timothy J., Krot Alexander N., Systematics and Evaluation of Meteorite Classification, The University of Arizona, Tucson, Arizona (2006). - strony Polskiego Towarzystwa Meteorytowego (2009). – strona www.meteorite.fr (2009). |
|
SŁOWNICZEK MINERAŁÓW WYSTĘPUJĄCYCH W
TEKŚCIE |
|||
|
awarnit Ni3Fe baddeleit ZrO2 chalkopiryt CuFeS2 chloroapatyt Ca5(PO4)3Cl chloryt chromit FeCr2O4 cohenit (Fe,Ni)3C cyrkon ZrSiO4 daubreelit FeCr2S4 diament C halit NaCl hercynit (Fe,Mg)Al2O4 haxonit (Fe,Ni)23C6 ilmenit FeTiO3 kamacyt alfa-(Fe, Ni) kubanit CuFe2S3 chrystobalit SiO2 lonsdaleit C |
kirschsteinit CaFe(SiO4) magnetyt Fe3O4 markasyt FeS2 niningeryt (MgFe)S oldhamit CaS pentlandyt ( Fe, Ni)9S8 perryit (Ni,Fe)5(Si,P)2 pirotyn Fe1-xS rutyl TiO2 schreibersyt (FeNi)3P smektyt spinel MgAl2O4 sylwit KCl taenit gamma-(Fe,Ni) tetrataenit FeNi troilit t FeS trydimit SiO2 whitlockit Ca9MgH(PO4)7 |
||
|
Polecamy również uzupełniający materiał na stronie Woreczko Meteorites: http://www.woreczko.pl/meteorites/features/Minerals_meteorite.htm |
|
Czytaj inny tekst autora:
OLIWINY, PIROKSENY, SKALENIE |
|
Czytaj inny tekst autora:
KRZEMIANY (GLINOKRZEMIANY) WARSTWOWE |