|
Sposób
klasyfikowania meteorytów jest odzwierciedleniem aktualnego
stanu wiedzy o nich i dlatego ulega ciągłym zmianom. Obecnie
używany system klasyfikacji kształtował się przez ponad sto
lat, a jego autorami są: Rose, Tschermak, Brezina, Prior,
Van Schmus i Wood oraz Wasson, przy czym trzej pierwsi
działali w XIX wieku, a trzej ostatni zaczęli pod koniec lat
60-tych XX wieku, kiedy rozpoczął się burzliwy rozwój
meteorytyki. W miarę udoskonalania metod badawczych system
ten jest nadal modyfikowany, znajdowane są bardziej
precyzyjne kryteria zaliczania meteorytu do określonego
typu, ale wciąż są nietypowe meteoryty, nie dające się
zaszufladkować.
Nie wchodząc w subtelności systemów klasyfikacji
chciałbym tu przedstawić informacje potrzebne kolekcjonerom
meteorytów, aby mogli ze zrozumieniem przeglądać katalogi
meteorytów i katalogować swoje zbiory. Klasyfikować
meteorytów i tak nie będziemy, bo do tego jest potrzebna co
najmniej mikrosonda elektronowa nie mówiąc o gruntownej
wiedzy z zakresu mineralogii i petrografii.
Ponieważ katalogi meteorytów posługują się
przeważnie terminologią angielską, więc obok nazwy polskiej,
która często ma rdzeń angielski z dodatkiem polskiej
końcówki, będę podawał w nawiasie nazwę angielską.
Tradycyjna klasyfikacja dzieli meteoryty na
kamienne (stony meteorites albo krótko stones),
żelazne (iron meteorites albo krótko irons) i
żelazno-kamienne (stony-iron meteorites albo krótko
stony-irons). Meteoryty kamienne dzielone są
na dwie grupy: chondryty (chondrites) i
achondryty (achondrites). Pierwotnie do chondrytów
zaliczano meteoryty zawierające chondry - małe
kuliste ziarenka utworzone z krzemianów żelaza i magnezu, a
do achondrytów zaliczano meteoryty, które nie miały chondr.
Obecnie podziału dokonuje się na podstawie składu
chemicznego (w chondrytach odpowiada on składowi chemicznemu
atmosfery Słońca, jeśli pominąć najlżejsze pierwiastki i
gazy szlachetne) i mineralogicznego (achondryty
krystalizowały z roztopionej magmy podobnie jak skały
ziemskie). Prowadzi to jednak do zaskakujących sytuacji, że
niektóre chondryty nie mają chondr, a niektóre achondryty je
mają.
Najnowsza klasyfikacja zmienia nieco hierarchię
w tym podziale dzieląc meteoryty na chondryty i
achondryty, przy czym kryterium tego podziału jest nie
tyle obecność lub brak chondr, ile sposób formowania się
macierzystej skały meteorytu. Chondryty są skałami
osadowymi, czyli powstały w wyniku osiadania ziaren na
macierzystej planetoidzie, a późniejsze ogrzewanie
prowadziło tylko do cementowania skały i częściowej
rekrystalizacji bez topnienia. Skała zachowała więc
pierwotną strukturę. Achondryty są natomiast skałami
magmowymi, czyli powstały w wyniku krystalizacji magmy
utworzonej najczęściej wskutek stopienia pierwotnej skały
chondrytowej. Gdy magma była gęsta i szybko stygła, tak że
nie było warunków do jej dyferencjacji, powstały
pierwotne achondryty (primitive achondrites). Gdy
krystalizację poprzedziła dyferencjacja, powstały
achondryty kamienne, żelazno-kamienne i
żelazne.
Chondryty dzielone są na węgliste (carbonaceous
chondrites), enstatytowe (enstatite chondrites) i
zwyczajne (ordinary chondrites) oraz rumurutity (rumuritites).
Chondryty węgliste zawierają wbrew
pozorom niewiele węgla, nie więcej niż 5%. Są natomiast
ciemne, jakby były zrobione z miału węglowego. Ich skład
chemiczny najbardziej pasuje do składu chemicznego Słońca.
Zawierają związki organiczne i najstarsze minerały, jakie
udało się znaleźć w meteorytach. Dzielone są na pięć typów
oznaczanych cyframi od 1 do 5 i osiem grup oznaczanych
pierwszymi literami nazw charakterystycznych meteorytów.
Dlatego każdy chondryt węglisty oznaczany jest dwiema
literami i jedną cyfrą. Grupy są ponadto łączone w cztery
klany.
Grupa
CI jest najbardziej wyjątkowa i
samodzielna. To jej skład chemiczny najbardziej zgadza się
ze składem chemicznym Słońca. Litera I pochodzi od
meteorytu
Ivuna. Występuje w niej tylko typ 1,
który nie zawiera chondr i składa się głównie z minerałów
tworzących się w stosunkowo niskich temperaturach i
zawierających związaną wodę. Zawiera także magnetyt i trochę
siarczku żelaza. Meteoryty tej podgrupy mają bardzo małą
gęstość (2,2 g/cm3).
Grupa
CM. Litera M pochodzi od
meteorytu
Mighei. Występuje w niej przeważnie typ
2 chociaż wśród antarktycznych znalezisk są też
chondryty CM1. Podobnie jak w typie 1 meteoryty te składają
się głównie z
uwodnionych minerałów jak serpentyn i chloryt, ale zawierają
mniej wody i mają małe chondry (0,3 mm) oraz wrostki
wapniowo-glinowe CAI. Mają też nieco wyższą gęstość niż typ
1.
Grupa
CO. Litera O pochodzi od
meteorytu Ornans. Występują w niej typy od 3.0
do 3.7. Meteoryty te mają małe chondry (0,15 mm) i
dość duży procent matrix podobnie jak typ M, chociaż ich
ciasto skalne jest
jaśniejsze.
Grupy CM i CO łączone są w jeden
klan, ponieważ chondry są podobnej wielkości i bezwodne
minerały mają podobny skład, maja podobną zawartość
pierwiastków litofilnych i podobne proporcje izotopów tlenu
w minerałach wysokotemperaturowych.
Grupa
CV. Litera V pochodzi od
meteorytu
Vigarano. Meteoryty te mają duże chondry (1
mm) i duże CAI. Wszystkie są typu 3. Ta grupa jest
dość zróżnicowana i dzielona na podgrupy różniące się
stosunkami chondr do matrix i metalu do magnetytu.
Grupa
CK. Litera K pochodzi od
meteorytu
Karoonda. Meteoryty te mają duże chondry
(0,7 do 1 mm), przeważnie porfirowe. Większość jest typu
4 do 6. Rzadko spotykane CK3 są bardzo
podobne do CV3. Grupy CV i CK łączone
są w jeden klan.
Klan CR składa się z trzech różniących
się znacznie grup, które zawierają dużo więcej metalu niż
pozostałe chondryty węgliste, ich metal ma w przybliżeniu
słoneczny stosunek Ni/Co, mają znaczny niedobór umiarkowanie
lotnych pierwiastków litofilnych tym większy im bardziej
lotny pierwiastek, mają podobne proporcje izotopów tlenu,
odmienne od pozostałych chondrytów węglistych, większość ich
bezwodnych krzemianów jest magnezowa i mają silnie uwodnione
ciasto skalne lub jego fragmenty.
Grupa
CR. Litera R pochodzi od
meteorytu Renazzo. Meteoryty te mają duże
(milimetrowej wielkości) chondry forsterytowe lub
enstatytowe z metalem, często wielowarstwowe z obwódkami
metalowymi i krzemianowymi. Zawierają niewiele CAI. Matrix
stanowiąca ponad połowę objętości jest uwodniona. Występują
też ciemne wrostki podobne do matrix. Słoneczny stosunek
Ni/Co sugeruje, że jest to pierwotna materia.
Grupa CH. Pierwowzorem jest antarktyczny
ALH 85085 i brak obserwowanych spadków w tej grupie. Ma małe
(0,05 - 0,1 mm) chondry, przeważnie skrytokrystaliczne,
wysoką zawartość metalu (ok. 20% objętości) i
prawie nie ma matrix; występują tylko uwodnione okruchy
przypominające matrix.
Grupa
CB (bencubbinity). Litera B
pochodzi od meteorytu
Bencubbin. Wyróżnia się wysoką
zawartością metalu (60 - 80% objętości), chondrami prawie
wyłącznie skrytokrystalicznymi lub belkowymi, dużym
niedoborem umiarkowanie lotnych pierwiastków litofilnych i
dużą nadwyżką ciężkiego izotopu azotu. Wyróżniane są w niej
dwie podgrupy, a i b, łatwo rozróżnialne dla każdego
kolekcjonera. Podgrupa a (Gujba, Bencubbin, Weatherford) ma
mniej metalu i duże chondry, podgrupa b (HaH 237, Isheyevo)
ma więcej metalu i małe chondry. Podobnie jak w CH matrix
występuje co najwyżej w postaci nielicznych okruchów.
Chondryty enstatytowe. Zgodnie z nazwą są
złożone głównie z enstatytu czyli krzemianu magnezu. Żelazo
występuje w nich prawie wyłącznie w postaci metalicznej i
zawiera prócz niklu domieszkę krzemu. Oliwin
występuje bardzo rzadko i tylko w typach 3. Zawierają rzadko
występujące siarczki i azotki, których nie ma w innych
typach chondrytów. Są to jedyne chondryty, które mają takie
same proporcje izotopów tlenu jak Ziemia i
Księżyc, co sugeruje, że powstawały w pobliżu. Oznaczane są
literą E. Dzielone są na dwie grupy.
Grupa
EH. Zawiera niningeryt i ma wyższą
zawartość krzemu w metalu (2-3% wagowo). Występują w niej
typy petrologiczne od 3 do 5.
Grupa EL. Zawiera alabandyt i ma poniżej 1% wagowo
krzemu w metalu. Występują w niej typy petrologiczne od 3 do
6 ze zdecydowaną przewagą EL6.
Chondryty zwyczajne. Wbrew nazwie
przeważnie mają wygląd raczej niezwykły i łatwo je odróżnić
od skał ziemskich. Składają się z milimetrowej wielkości
chondr o różnych strukturach i składzie mineralnym.
Wszystkie zawierają między chondrami żelazo metaliczne w
postaci ziarenek, a czasem żyłek, a także ziarenka troilitu.
Nazwa wynika stąd, że jest to najbardziej pospolity typ
meteorytów. Ponad 85% spadających na Ziemię meteorytów to
chondryty zwyczajne. Dzielone są na trzy grupy:
Grupa H. Według dawnej klasyfikacji są
to chondryty oliwinowo-bronzytowe (olivine-bronzite
chondrites). Litera H oznacza wysoką zawartość żelaza.
Zawierają 16% - 21% metalu i 16 - 20 fajalitu w oliwinie.
Mają typy petrologiczne
H3,
H4,
H5 i
H6 z przewagą typu 5.
Grupa L. Według dawnej klasyfikacji są
to chondryty oliwinowo-hiperstenowe (olivine-hypersthene
chondrites). Litera L oznacza niską zawartość żelaza.
Zawierają 7% - 12% metalu i 23 - 26 fajalitu w oliwinie.
Mają typy petrologiczne
L3,
L4,
L5,
L6 i
L7 z przewagą typu 6.
Grupa LL. Według dawnej klasyfikacji są
to amfoteryty (amphoterites). Litery LL oznaczają
niską zawartość zarówno metalicznego żelaza (poniżej 7%) jak
i żelaza w ogóle. Mają za to najbogatszy w żelazo
oliwin (27 - 32 fajalitu). Mają typy petrologiczne
LL3,
LL4,
LL5,
LL6 i
LL7 z
przewagą typu 6. Dlatego dawniej były klasyfikowane jako
achondryty, ponieważ w typie 6 trudno wyróżnić chondry.
Spadają znacznie rzadziej niż poprzednie typy.
Rumurutity. Te chondryty oznaczane literą
R mają proporcje izotopów tlenu i zawartość
trudnotopliwych pierwiastków litofilnych takie jak chondryty
zwyczajne, ale różnią się bardzo od grup H, L i LL.
Zawierają oliwin z wysoką zawartością żelaza i prawie nie
mają metalicznego żelaza z niklem. Mają około 50% matrix,
jak niektóre chondryty C. Większość ma typ petrologiczny
większy niż 3.6 i jest zbrekcjowana.
Znacznie rzadziej niż chondryty spadają na
Ziemię achondryty (achondrites). Do tej kategorii
zaliczane są bardzo różne rodzaje meteorytów, których
wspólną cechą jest to, że są skałami utworzonymi z
krystalizacji magmy lub powstałymi w wyniku połączenia
okruchów skał magmowych. Niektóre achondryty są bardzo
podobne pod względem chemicznym, mineralogicznym i
teksturalnym do ziemskich dolerytów i bazaltów.
Achondryty były dzielone dawniej na zawierające dużo wapnia
i mało wapnia, ale wydaje się, że ten podział nie jest
związany ze wspólnym pochodzeniem. Ten typ meteorytów
stwarza największe problemy klasyfikacyjne, wiele tu grup
liczących jeden dwa lub trzy meteoryty, które przez innych
są zaliczane po prostu do nietypowych (anomalous)
meteorytów.
Najnowsza klasyfikacja wyodrębnia klasę
pierwotnych achondrytów (primitive achondrites), które
mają achondrytową budowę i chondrytowy skład, co oznacza
brak dyferencjacji magmy, z której wykrystalizowały.
Klasyfikacja ta wymaga dobrej znajomości budowy meteorytów i
ich pochodzenia i z tego powodu dość często pojawiają się w
niej zmiany.
Ureility (ureilites). Jeszcze do niedawna
zaliczane były do achondrytów. Ostatnio przeważyła opinia,
że skoro ich proporcje izotopów tlenu lokują ureility w
obszarze chondrytów CV, inaczej niż w przypadku typowych
achondrytów, to należy je zaliczyć do pierwotnych
achondrytów. Nazwa grupy pochodzi od pierwszego meteorytu
tego typu o nazwie
Novo Urei. Ureility składają się z
ziaren oliwinu i piroksenu, między którymi jest węgiel w
postaci grafitu i mikrodiamentów, a także ziaren metalu i
siarczków. Są trzy podgrupy ureilitów: oliwinowo-pigeonitowe,
oliwinowo-ortopiroksenowe i polimiktyczne. Pochodzenie
ureilitów jest wciąż dyskutowane.
Do klasycznych pierwotnych achondrytów zaliczany
jest klan acapulcoitów i lodranitów.
Acapulcoity (acapulcoites) są skałami
drobnoziarnistymi (0,15 - 0,23 mm) i równoziarnistymi, które
zawierają chondrytowe ilości oliwinu, piroksenu,
plagioklazu, metalu i troilitu, ale nie mają chondr, chociaż
w niektórych znaleziono chondry reliktowe. Nazwa pochodzi od
meteorytu
Acapulco.
Lodranity (lodranites) są bardziej
gruboziarniste (0,54 - 0,7 mm), składają się z oliwinu i
piroksenu oraz zawierają mało troilitu i plagioklazu.
Ponieważ zawierają około 20% ziaren metalicznego żelaza z
niklem, zaliczano je dawniej do meteorytów
żelazno-kamiennych. Nazwa pochodzi od meteorytu Lodran.
Wśród antarktycznych meteorytów znaleziono okazy
pośrednie między acapulcoitami i lodranitami.
Brachinity (brachinites) składają się
głównie z oliwinu. Są średnio- i gruboziarniste (0,1 - 2,7
mm). Dodatkowo zawierają augit, plagioklaz, siarczek żelaza
i metal. Zawartość pierwiastków litofilnych jest podobna jak
w chondrytach. Meteoryty z tej grupy różnią się znacznie i
być może będzie konieczność podziału na podgrupy. Niektórzy
badacze uważają, że brachinity powinny być zaliczone do
normalnych achondrytów. Nazwa pochodzi od meteorytu
Brachina.
Winonaity (winonaites) są drobno- i
średnioziarniste, przeważnie równoziarniste, mają
achondrytową teksturę i chondrytowy skład mineralny i
chemiczny. Skład mineralny jest pośredni między chondrytami
E i H, ale proporcje izotopów tlenu odpowiadają chondrytom
węglistym. Nazwa pochodzi od meteorytu
Winona.
Identyczne właściwości mają krzemianowe inkluzje
w meteorytach żelaznych typu IAB i dlatego zaproponowano
ostatnio, aby winonaity i achondryty żelazne IAB zaliczyć do
wspólnego klanu.
Zasada, że pierwotne achondryty mają achondrytową budowę i
chondrytowy skład, pozwala uznać za pierwotny achondryt
enstatytowy
Zakłodzie i jemu podobne meteoryty
enstatytowe, ale taka propozycja nie zyskała uznania Komisji
Nazewnictwa, która zaliczyła Zakłodzie do niezgrupowanych
meteorytów enstatytowych, a podobne do niego meteoryty
enstatytowe są uznawane za stopy pozderzeniowe z ciał
macierzystych chondrytów enstatytowych.
Zdecydowana większość achondrytów kamiennych
należy do klanu HED i najprawdopodobniej pochodzą one
z planetoidy 4Westa. Tylko co czwarty spadający
achondryt nie należy do tego klanu. Tworzą go trzy typy
achondrytów: howardyty (howardites), eukryty (eucrites) i
diogenity (diogenites).
Eukryty
mają nazwę od greckiego
eukritos czyli łatwo odróżnialny (od chondrytów). Są to
meteorytowe odpowiedniki ziemskich bazaltów, ale mają
jaśniejszą barwę i nie zawierają uwodnionych minerałów.
Niektóre zawierają metaliczne żelazo z niklem. Są
drobnoziarniste z wydłużonymi ziarnami plagioklazu
zamkniętymi w piroksenie. Często są brekcjami. W katalogach
oznaczane są skrótem AEUC.
Diogenity otrzymały nazwę od greckiego
filozofa Diogenesa (tego, który mieszkał w beczce i
powiedział Aleksandrowi Wielkiemu, by nie zasłaniał mu
światła), który otwarcie nie zgadzał się z poglądem, że
meteoryty są zsyłane przez bogów. Twierdził, że są to
niewidoczne gwiazdy, które spadają na ziemię i giną.
Diogenity są bardzo podobne do ziemskich piroksenitów.
Utworzone są z kryształów piroksenu, większych niż w
eukrytach, z małymi domieszkami innych minerałów. W
katalogach oznaczane są skrótem ADIO. Spadają
rzadziej niż eukryty.
Howardyty otrzymały nazwę od nazwiska
Edwarda Howarda, angielskiego chemika zasłużonego w
badaniach meteorytów. Są zlepione z okruchów materii
eukrytów i diogenitów, czasem z domieszką materii
chondrytowej. Są to więc achondryty z chondrami. Uważa się,
że powstały z okruchów, które zebrały się na powierzchni
planetoidy po zderzeniach z kawałkami innych planetoid i
zostały scementowane kolejnym zderzeniem. Zewnętrznie są
dość podobne do eukrytów. W katalogach oznaczane są skrótem
AHOW.
Klan achondrytów
SNC obejmuje meteoryty,
których minerały są wyjątkowo młode i które
najprawdopodobniej pochodzą z Marsa. Należą do niego
shergottyty (shergottites), nakhlity (nakhlites) i
chassignity (chassignites). Nazwy pochodzą od nazw
meteorytów, które zapoczątkowały istnienie grupy.
Shergottyty (wymawia się "szergotyty" i
ta spolszczona nazwa występuje w niektórych książkach i
publikacjach) są podobne do eukrytów, ale są od nich
przynajmniej trzykrotnie młodsze. W przeciwieństwie do
eukrytów zawierają one związaną wodę. Składają się z
plagioklazu i piroksenu podobnie jak ziemskie bazalty.
Zawierają gazy szlachetne w tych samych proporcjach, jakie
zmierzono w marsjańskiej atmosferze. Znaleziska pustynne
zwiększyły ich liczbę i zaczęto wtedy rozróżniać shergottyty
bazaltowe, oliwinowe i lherzolitowe. Nazwa pochodzi od
meteorytu
Shergotty.
Nakhlity są rzadko spotykane i podobne do
ziemskich dolerytów. Zawierają 75% piroksenu diopsydu i 15%
oliwinu. Nazwa pochodzi od meteorytu
Nakhla.
Chassignity (wymawia się "szasynity") są
tylko dwa. Składają się prawie wyłącznie z oliwinu i są
niezmiernie podobne do ziemskiego dunitu. Nazwa pochodzi od
meteorytu Chassigny.
Pozostały jeszcze trzy typy achondrytów, z
których pierwszy jest najliczniejszy po grupie HED i
meteoryty tego typu spadają często w postaci dużych brył
(chociaż w ogóle spadają bardzo rzadko).
Aubryty (aubrites). Wymawia się "obryty"
i ta postać nazwy jest także używana. Składają się z
enstatytu z małą ilością innych minerałów. Często nazywane
są achondrytami enstatytowymi. Z jednym wyjątkiem (Shallowater)
są brekcjami. Prócz enstatytu zawierają nieduże ilości
albitu, forsterytu, diopsydu prawie bez żelaza, metalicznego
żelaza z niklem zawierającego krzem i siarczków podobnych do
występujących w chondrytach enstatytowych. Mają jasną,
piaskową lub przezroczystą skorupę z powodu braku żelaza i
przeważnie białe wnętrze. Nazwa pochodzi od meteorytu
Aubres.
Lunaity (lunaites). Jest to klan różnych
meteorytów, które łączy wspólne pochodzenie z Księżyca. Są
to bazalty z mórz księżycowych zbrekcjowane lub nie,
anortozytowe brekcje regolitowe z księżycowych lądów,
mieszane brekcje anortozytowo-bazaltowe i brekcje
cementowane stopem pozderzeniowym. Mają skład chemiczny,
mineralny i proporcje izotopów tlenu zgodne z próbkami skał
przywiezionych z Księżyca przez sondy załogowe i
bezzałogowe.
Angryty (angrites). Jest to kłopotliwa
grupa średnio- i gruboziarnistych (do 2 - 3 mm) skał
magmowych z pęcherzykami, ogólnie o składzie bazaltowym, ale
z nietypowymi minerałami, jak augit tytanowy, oliwin
wapniowy i anortyt, z niewielkimi ilościami spineli,
troilitu, tytanomagnetytu i metalicznego żelaza z niklem.
Nazwa pochodzi od meteorytu Angra dos Reis, który
paradoksalnie nie jest podobny do pozostałych angrytów
składając się prawie wyłącznie z augitu tytanowego.
Pochodzenie jest wciąż zagadkowe.
Achondryty żelazno-kamienne spadają o
wiele rzadziej niż kamienne, czy żelazne, ale właśnie one są
najładniejsze. Zwłaszcza:
Pallasyty (pallasites). Tradycyjnie
określa się tą nazwą meteoryty składające się z ziaren
oliwinu tkwiących w masie metalicznego żelaza z niklem i
troilitu, z dodatkiem schreibersytu i chromitu. Zdarzają
się duże fragmenty metalu bez oliwinu i wtedy wytrawiona
powierzchnia metalu ujawnia figury Widmanstättena. Okazało
się jednak, że strukturę pallasytową mają meteoryty, których
poza tym nic nie łączy. Trudno więc traktować pallasyty jako
klan czy grupę. Większość pallasytów należy do grupy głównej
oznaczanej PAL-MG. Uważa się, że pochodzą one z
warstwy przejściowej między żelaznym jądrem, a oliwinowym
płaszczem planetoidy podobnej do Westy. Metal tych
pallasytów i proporcje izotopów tlenu odpowiadają
oktaedrytom z grupy IIIAB.
Pallasyty z grupy Eagle Station
oznaczane PAL-ES, różnią się składem chemicznym i
proporcjami izotopów tlenu, które są podobne do rzadkiej
grupy meteorytów żelaznych IIF.
Grupka pallasytów piroksenowych PAL-PP
składa się z dwóch meteorytów, które prócz oliwinu mają w
metalu także ziarna piroksenu i różnią się składem
chemicznym metalu i proporcjami izotopów tlenu od dwóch
poprzednich grup.
Mezosyderyty (mesosiderites) są brekcjami
utworzonymi z okruchów metalu i troilitu wymieszanych z
kamiennymi okruchami o składzie zbliżonym do achondrytów HED.
Ilość metalu jest średnio mniej więcej równa ilości
kamiennych składników, ale różne okazy tego samego meteorytu
mogą mieć bardzo różne ilości. Np małe okazy takich
mezosyderytów jak
Łowicz,
Estherville czy
Vaca Muerta bywają kamienne z niedużą domieszką metalu i
troilitu, albo żelazne z krzemianami. Kamienne okruchy
składają się z dużych
ziaren minerałów takich jak ortopiroksen, oliwin i
plagioklaz lub okruchów skał, takich jak bazalt, gabro i
piroksenit, rzadko dunit i anortozyt, osadzonych w
drobnoziarnistej matrix.
Syderofir (siderophyre) to tradycyjna
nazwa meteorytu o budowie przypominającej pallasyt, ale
składającego się z ziaren piroksenu osadzonych w masie
metalu o składzie odpowiadającym oktaedrytom IVA oraz
troilitu. Obecnie jest klasyfikowany jako anomalny meteoryt
żelazny.
Meteoryty żelazne. Najłatwiejszy do
rozpoznania typ meteorytów, które składają się w większości
z metalicznego żelaza z niklem. Ponadto zawierają domieszki
(czasem dość duże) siarczku żelaza, fosforku żelaza i niklu,
węglika żelaza, a nawet krzemianów. Znajdowane są tak
często w stosunku do innych meteorytów, że aż trudno
uwierzyć, że spada ich zaledwie 4,6%. Przeważająca
większość, to znaleziska. Meteoryty żelazne, których spadek
obserwowano, rzadko spotyka się w kolekcjach i najczęściej
są to
okazy
Sikhote-Alin. Naukowcy klasyfikują te meteoryty
według zawartości takich pierwiastków jak nikiel, gal,
german, iryd, oznaczając je cyframi rzymskimi z dodatkiem
liter. Zawartość tych pierwiastków informuje bowiem o
warunkach krystalizacji metalu, a więc wskazuje na
pochodzenie meteorytu. Dawniej klasyfikowano meteoryty
żelazne według struktury dzieląc je na heksaedryty (hexahedrites),
oktaedryty (octahedrites) i ataksyty (ataxites), co
pozwalało je pogrupować, ale nic nie mówiło o ich
pochodzeniu.
Pierwotne achondryty żelazne. Wcześniej
używano określenia "meteoryty żelazne niemagmowe", ale w
końcu zauważono, że one również krystalizowały z magmy, tak
jak inne meteoryty żelazne, tylko że przed
krystalizacją magma nie uległa dyferencjacji. W rezultacie
te meteoryty mają liczne i różnorodne inkluzje włącznie z
krzemianowymi. Klasyfikacja tej grupy meteorytów jest w
trakcie doskonalenia i wciąż pojawiają się zmiany.
Grupa IAB. Pochodzi z planetek, które nie
zostały całkowicie stopione. Żelazo topiło się tylko
lokalnie w niewielkich zbiornikach i jest zanieczyszczone
różnymi domieszkami, nawet krzemianami. Skład krzemianów
jest taki sam, jak w achondrytach winonaitach. Tam, gdzie
zanieczyszczeń jest mało, wyraźne są figury Widmanstättena o
grubości płytek kamacytu od 1,3 do 3,3 mm. Są to więc
głównie oktaedryty gruboziarniste (coarse octahedrites).
Ostatnio do klasyfikacji tej grupy wzięto pod uwagę
dodatkowe pierwiastki i wprowadzono nowy podział wchłaniając
dotychczasową grupę IIICD. Najwięcej meteorytów zostało
zaliczonych do grupy głównej IAB-MG. Ponadto
wyodrębniono podgrupy IAB-sLL z niską zawartością
złota i niklu,
IAB-sLM z niską zawartością złota i średnią
zawartością niklu, która odpowiada dawnej grupie IIIC,
IAB-sLH, z niską zawartością złota i wysoką zawartością
niklu, która odpowiada dawnej grupie IIID, oraz dwie
podgrupy z
wysoką zawartością złota IAB-sHL i IAB-sHH.
Została też spora podgrupa anomalnych meteorytów IAB.
Grupa IIE. Meteoryty z tej grupy często
mają liczne wrostki krzemianów wskazujące na pochodzenie z
macierzystych planetoid chondrytów zwyczajnych typu H
Achondryty żelazne powstały wewnątrz
małych planet, które rozgrzały się i stopiły, a następnie
płynna magma rozwarstwiła się na krzemianowy płaszcz i
skorupę oraz żelazne jądro. Meteoryty z tej grupy są
fragmentami jader rozbitych planetek. Zawierają niewiele
domieszek; najczęściej występują w nich tylko wrostki
troilitu, czasem schreibersytu.
Grupa IIA - głównie heksaedryty.
Pochodzą z jądra rozbitej planetki, przypuszczalnie tej
samej, z której pochodzą chondryty i achondryty enstatytowe.
Utworzone są tylko z jednego minerału żelaza i
niklu: kamacytu. Na wypolerowanej i wytrawionej
rozcieńczonym kwasem azotowym powierzchni przekroju takiego
meteorytu pojawiają się tzw. linie Neumanna, powstałe w
wyniku zderzeń między planetkami. Mają najmniejszą zawartość
niklu ze wszystkich meteorytów żelaznych.
Grupa IIB - głównie oktaedryty bardzo
gruboziarniste (coarsest octahedrites). Jak we
wszystkich oktaedrytach występuje tu obok kamacytu drugi
minerał żelaza i niklu: taenit. Ułożone na przemian płytki
obu tych minerałów dają na przekrojach, po wytrawieniu
kwasem, tzw. figury Widmanstättena. W tym typie meteorytu
taenitu jest bardzo mało, a płytki kamacytu są grube,
powyżej 3,3 mm grubości. Zwykle występują w nich linie
Neumanna.
Grupa IID - głównie oktaedryty
średnioziarniste
Grupa IIG - głównie heksaedryty.
Ten podtyp został utworzony niedawno, po znalezieniu
meteorytu Guanaco, i składa się z pięciu meteorytów, co jest
umowną dolną granicą dla utworzenia nowej podgrupy.
Strukturalnie są to heksaedryty z dużymi wrostkami
schreibersytu.
Grupa IIIAB - głównie oktaedryty
średnioziarniste (medium octahedrites). Są fragmentami
jądra rozbitej planetki typu Westy. Mają ładne figury
Widmanstättena o grubości pasków kamacytu od 0,5 do 1,3 mm.
Zawierają niewiele zanieczyszczeń.
Grupa IIIF - głównie oktaedryty
średnioziarniste
Grupa IVA - głównie oktaedryty
drobnoziarniste (fine octahedrites). Zaliczane są tu
meteoryty, w których paski kamacytu w figurach
Widmanstättena mają grubość od 0,2 do 0,5 mm. Zgodność
proporcji
izotopów tlenu sugeruje powiązanie tej grupy z chondrytami L
i LL.
Grupa IVB - głównie ataksyty.
Nazwa pochodzi od greckiego a-taxis czyli "bez porządku".
Gołym okiem nie widać po wytrawieniu żadnej struktury. Jeśli
jednak zawartość niklu nie przekracza 25%, to jest widoczna
struktura mikroskopowa. Dominującym minerałem jest taenit.
Niezgrupowane (anomalne) meteoryty żelazne.
Nie pasują do żadnej z wyżej wymienionych grup. |
